Brezilya Sinemateki’nde 29 Temmuz Perşembe günü gerçekleşen yangın kolektif sinema mirasında ciddi kayıplara yol açtı. Sinematek’in eski çalışanları ve uluslararası sinema camiasına göre trajedinin sorumlusu Jair Bolsonaro hükümeti.
Pek çok sinema akademisyeninin, teknisyenlerin ve uzmanların ön gördüğü gibi, São Paulo’daki Brezilya Sinemateki’nin (Cinemateca Brasileira) devam etmekte olan tasfiye süreci bir yangını beraberinde getirdi. Yangın, ülkenin film mirasının bir bölümünün trajik kaybıyla sonuçlandı. 29 Temmuz Perşembe günü, akşamüstü saat 18:00 civarında Sinematek’in değerli film ve dokümanların depolandığı ana binasına yakın depolardan birinde bir yangın çıktı. São Paulo şehrinin Vila Leopoldina bölgesinde bulunan 6000 metrekarelik tesisin 300 metrekarelik alanına denk gelen üç odasında ciddi hasar oluştu. Haber kaynakları yangının deponun havalandırma sisteminde yapılması gereken bir bakım çalışmasına bağlı olabileceğini raporluyor. Bu yangın bu depoda gerçekleşen ikinci yangın. İlki 2016’da çıkmış ve 500 kadar filmin yok olmasına neden olmuştu. Aynı depo 2020 kışında gerçekleşen bir sel nedeniyle de zarar görmüştü.
‘Yeni Sinema’ Arşivi De Yandı
İtfaiyeciler ve çeşitli haber kaynaklarına göre, yangının meydana geldiği üç odadan bir tanesinde 1920 ile 1940 arasında çekilen filmler bulunuyordu. Ancak sonradan, Bolsonaro’nun 2019’da iktidara gelmesinin ardından işlerinden edilen Brezilya Sinemateki çalışanları yangında yitirilen arşiv parçalarını net olarak açıklayarak kamuoyunu bilgilendirdiler.
Brezilya Sinemateki İşçileri imzasıyla 30 Temmuz’da yayınlanan açıklamaya göre yangında yitirilen arşiv materyalleri şöyle: dağıtım şirketi Pandora Filmes’in uzun metraj kurmaca filmler, belgeseller, fragmanlar, reklam filmleri dahil olmak üzere Brezilya ve dünya sinemasından örnekler içeren 35 mm arşivinin bir kısmı (bu arşivin başka kopyasının olmamasının yüksek ihtimal olduğu bildiriliyor); São Paulo Üniversitesi öğrencilerinin ürettiği 16 ve 35 mm filmlerin bir kısmı; gazeteci Goulart de Andrade’ın video koleksiyonu; Yeni Sinema (Cinema Novo) akımının yapımlarını gerçekleştirmiş Embrafilme’in doküman arşivinin (1969-1990) büyük bir bölümü; Ulusal Sinema Enstitüsü’nün (INC, Instituto Nacional do Cinema) ve Concine kurumunun (Conselho Nacional de Cinema) tarihleri 1966’dan 1990’a uzanan doküman arşivinin bir kısmı. Eski çalışanlar, yitirilen doküman arşivinin önemli bir bölümünün Tempo Glauber arşivinden Sinematek’e bağışlandığını ve Glauber Rocha kütüphanesinden aktarılmış kopyaları da içerdiğini dile getirdiler.
Önce Sel, Sonra Yangın
Yangındaki kayıplarla ilgili en trajik unsur ise, yangının çıktığı deponun ikinci katında bulunan arşivin 2020’nin Şubat ayındaki sel felaketinin ardından önlem amacıyla bu kata taşınmış olmasıydı. Sinematek’in eski çalışanları 2020’deki sel felaketinin bu depoda saklanan belgesel ve görsel-işitsel arşivin önemli bir bölümüne zaten zarar vermiş olduğunu dile getirdiler.
Eski çalışanlar yangında sadece film ve dökümanların değil, son derece değerli sinema, fotoğraf ve laboratuvar aletlerinin de yitirildiğine vurgu yaptılar. Açıklamada, söz konusu ekipmanın müzelik değer taşımasının ötesinde bazı eski film ve video materyalini tamir etmek, kopyalamak ya da projekte etmek için gerekli olan, piyasada yedekleri de bulunmayan parçalar olduğunun altı çizildi.
Sinematekin eski çalışanları, 13 Nisan 2021’de yayınladıkları bildiride tesiste bulunan nitrat filmlerin “periyodik kontroller olmadan kendi kendine tutuşabilecek yanıcı bir materyal olması nedeniyle yangın tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu” belirttiklerine dikkat çektiler. Sinematek emekçilerine göre, tesisteki havalandırma sisteminin kısa devre yapması sonucu çıktığı açıklanan yangın esasında nitrat filme dair bu gibi uyarıların dikkate alınmaması sonucunda meydana gelmişti:
“Tesiste gerçekleşen beşinci ve son yangının nedeni bu değilse de gerçekleşmesine zemin hazırlayan koşullar aynı. Eğer tesisin günlük bakımını üstlenen işçiler iş başında olsaydı, pek çok kaybın önlenebileceğinden eminiz. 8 Ağustos Brezilya Sinemateki’nin federal hükümet tarafından terk edilmesi ve bütün teknik personelin maaşları ve tazminatları dahi ödenmeden işten çıkarılmasının birinci yıl dönümü olacak. Bu süreçte bakım, yangın müdahale ve temizlik personellerinin işe alındığına dair raporlar yayınlandı. Her ne kadar bu ekipler film arşivinin fonksiyonel sürekliliği için gerekli olsa da söz konusu personelin arşivin spesifik ihtiyaçları için yeterli olmadığı bu vahim günde bir kez daha kanıtlandı.”
Yangından Bolsonaro Hükümeti Sorumlu
Brezilya sinema dünyası ve uluslararası sinema camiasının büyük bir bölümü, Sinematek’in yeniden açılmasını ve tesisin güvenliği için gereken uzmanların tekrar işe alımını geciktirmeye devam etmesi nedeniyle, ülkenin görsel-işitsel hafızanın bir bölümünün trajik kaybından Jair Bolsonaro hükümetini sorumlu tutuyor. Örneğin, sessiz sinema mirasının korunması konusunda önemli çalışmalar yapan Pordenone Sessiz Film Festivali’nin artistik direktörü Jay Weissberg sosyal medyada yayınladığı açıklamada, yolsuzlukla andığı Bolsonaro hükümetinin ülkeye tecavüz ettiğini belirterek, rejimin politikaları sonucu kaybedilenin dünya sinemasının kolektif mirası olduğuna dikkat çekti.
Sinematek’in işlerinden edilen eski çalışanları da farklı bir yerden hükümetin sorumluluğuna işaret ediyor. İşçiler, enstitünün yönetiminin özel sermayeden beslenen Roquette Pinto Eğitimsel İletişim Derneği (ACERP) adlı kuruma devredilmesinin Sinematek’in yönetimini kırılgan bir zemine taşıdığını dile getiriyorlar. Hatırlanacağı üzere, Jair Bolsonaro Ocak 2019’da göreve geldikten kısa bir süre sonra Jair Bolsonaro, Kültür Bakanlığı’nı lağvetmiş, ardından Brezilya Sinemateki’nin işletmesini sürdüren ACERP’in ile olan sözleşmeyi yenilememişti. Bu kararda, Bolsonaro hükümetine göre ACERP’in eğitim kanalında yayınlanan çeşitli programların sol-liberal tona sahip olmasının etkili olduğu söyleniyordu. İlerleyen süreçte ACERP Sinematek’in çalışanlarının görevine devam edebilmesi için yeni bir sözleşme yapılmasını talep etmiş, bu gerçekleşmeyince çalışanların sayısını giderek azaltmıştı. Sinematek’in bu gelişmeler sonucunda işlerinden olan eski çalışanları, felaketi hazırlayan koşulların bu sürece dayandığı görüşündeler ve Sinematek’in kamu kaynaklarıyla işletilmesini talep ediyorlar. Eski işçilerin açıklamasının ilgili kısmı şöyle:
“Brezilya Sinemateki önlenebilir felaketlerin insafına bırakılamaz. Enstitünün yönetiminin eskiden olduğu gibi özel sermaye tarafından işletilen bir kültürel organizasyona devredilmesi (Associação de Comunicação Educativa Roquette Pinto / ACERP) bu ilişkinin ne kadar kırılgan olduğunu ve bu tarz bir modelin bu boyutlardaki bir kültürel enstitünün kompleks yönetimine yeterli olamadığını gösterdi. Federal hükümet tarafından yayınlanan, tartışmaya alan tanımayan; halkın, kültür işçilerinin ve hepsinin ötesinde enstitünün eski işçilerinin oluşturduğu kolektifin katılımına kapalı, içi boş kamuoyu açıklaması konuya bir çözüm getiremez. Şunun da altını çizmek isteriz ki söz konusu açıklamada bahsedilen bütçe gereken bütçenin çok altındadır. Sinematek için istikrar, uzun dönem çalışma garantisi verilmiş teknik personel ve Brezilya’nın görsel-işitsel mirasının korunması için gereken servisleri yaratabilecek bir bütçe gerekmektedir.”
